نقدی بر یک تصحیح علمیِ دیوان حافظ

تصحیح علمی دیوان حافظ از سید علی محمد رفیعی، با استفاده از روش احتمالات و تکیه بر اقدم و اکثر نسخ مدعی به دست دادن کلام راستین حافظ است و در این ادعا گاه به این نتیجه رسیده است که اگر ضبطی اشتباه و ضعیف باشد از زیر دست شخص حافظ بیرون آمده است و با توجه به این که حافظ معصوم نیست پس اشتباه خود اوست. بررسی گزینش هایی که مصحح بر این اساس آورده می تواند حدود توانایی محدود و لغزش ها و نواقص روش متکی بر احتمالات را نشان دهد. افزون بر ایرادهایی که بر ترتیب ابیات هر غزل و تعداد آن ها که به سبب درمتن نشاندن ابیات افزوده و آشفته سازی ساختار غزل ها را به دنبال داشته است، مقایسۀ ضبط های اختیاری مصحح با آن چه در دیگر نسخه هاست و آنچه مصححان و محققان دیگر اختیار کرده اند نشان می دهد در اغلب مواردی که ضبطی مغایر با آن چه دیگر مصصحان آورده اند برگزیده شده است چه اندازه از ویژگی های منطقی و بیانی حافظ و شعر فارسی به دور افتاده اند. افزون بر این، مقدمات کار مصحح نیز نقدپذیر هستند؛ از جمله دسترسی نداشتن به نسخه های بسیاری که در محدودۀ زمانی مورد اعتنای مصحح بوده اند و با توجه به نگهداری آن ها در کتابخانه های بیرون از کشور و نبودن دسترسی به آن نسخ یا عکسی از آن ها در بررسی مصحح جایی ندارند و نیز برآوردی من عندی از تقدم و تأخر نسخه هایی که در اختیار داشته است و نیز اکثریت و اقلیت آن ها و همچنین شناسایی دو نسخۀ بی تاریخ به عنوان نسخ هایی نزدیک به زمان حافظ. آمار و احتمالات که مصحح ابتنای کار خویش را بر آن ها نهاده نیز از این نظر که در ابتدا به جز گزارش ضبط های چند نسخۀ اختیاری و سپس نمایاندن احتمال بیشتر برخی از آن ها نسبت به بقیه چیز دیگری نیستند و نیازمند ذهنیت مصحح و در واقع دانش و آگاهی او از دست مایه هایش هستند ابطال پذیر هستند. از دیگر نواقص کار مصحح ارائۀ توضیحات و معانی اشتباه برای برخی دشواری های اشعار حافظ است. اشاره نکردن به فضل تقدم و تصحیح های پیشین و مصصحانی که نویسنده خود سراسر وامدار گزارش آن ها از نسخه های خطی و بررسی هایشان است از دیگر موراد قابل تأمل انگیز است که جای افسوس دارد.